Ewelina Dyda „Zła waluta”

Miasto utrapienia

Każdego można kupić. Trzeba tylko znać odpowiednią walutę.

(Jakub Rau, prywatny detektyw)

Niewielkie miasto w południowo-wschodniej Polsce. Niegdyś siedziba województwa, teraz nieco zapomniane. Niecałe pięćdziesiąt tysięcy mieszkańców. Głównie w podeszłym wieku, gdyż większość młodzieży po szkole średniej opuszcza to miasto w nadziei na lepszą przyszłość gdzie indziej. Miasto wycofane, nieco widmowe, z kolącą w oczy kamienicą zabitą deskami i licznymi lokalami użytkowymi, które na darmo czekają w nadziei, że jakiś rzutki mieszkaniec rozkręci w nich biznes. Do tego parę osiedli z wielkiej płyty – wspomnienie rozrastającej się infrastruktury, która obecnie stoi w miejscu. I nieliczne wieżowce – wątłe zmamiono nowoczesności. Bliskość jeziora uatrakcyjnia mieszkańcom miesiące letnie, natomiast w zimie łatwo zapaść w niedźwiedzi sen, ponieważ dosłownie i w przenośni nic się tu nie dzieje. A, przepraszam, muszę jednak zwrócić honor. Dzieje się. W końcu, gdy jest knajpa – jest już dobrze. Na dodatek taka knajpa, gdzie piwo jest tanie. Nieważne, że lokal obskurny. Wszak zawsze można uznać, że jest pijalnią dla prawdziwych twardzieli, takich, co to dumnie obnoszą się ze złamaniami zewnętrznych narządów oddechowych. Natomiast twardzielki na jednej z bocznych uliczek od rynku mogą zaopatrzyć się w najmocniejszy ze specjalistycznych peelingów do twarzy w firmowym sklepie Ziaji. Teraz już mogą. Do niedawna musiały robić to przez Allegro, gdyż wszystko dociera tu nieco później. Tu, czyli do Tarnobrzega. Miasta utrapienia młodych i ambitnych, którzy z takich czy innych względów muszą w nim pozostać. Miasta utrapienia Eweliny Dydy, która szturmem wbija się swoim debiutem, powieścią Zła waluta, pomiędzy królowe i księżniczki polskiego kryminału. Przy czym Dyda bynajmniej nie pragnie zagarniać nikomu królewskich duktów. Ona podąża własną drogą. Pełną popękanych płyt chodnikowych, obsikaną przez okolicznych pijaków i klasycznie czarną. Ścieżką kryminału noir, którego spisanego kobiecą ręką dotąd w Polsce nie było.

Złą walutę najlepiej zacząć czytać od końca, czyli posłowia od autorki. Wtedy zawczasu zrozumie się zamysł Dydy, wszystko to, co podczas lektury jej powieści może się wydać bezzasadnie przejaskrawione. Tarnobrzeska pisarka, gruntownie zaznajomiona z gatunkiem jakim jest kryminał noir, jawnie korzysta z odniesień do jego klasycznych dzieł i późniejszych neonoirowych wariacji (fantastyczne wspomnienie Twin Peaks w epilogu!) oraz symboliki. Miejscami stosuje skalę niemal 1:1, by następnie cynicznie ripostować ją wtrętami, które podkreślają, że „tak to się robi w kryminałach”. Począwszy od pierwszoosobowej narracji w punktu widzenia prywatnego detektywa, poprzez ironiczne wygadywanie się i dialogi, po monolog zbrodniarza, Dyda konsekwentnie dąży niekoniecznie do tego, by stać się kolejną polską kryminalistką, co autorką dającą w ten sposób ujście swoim: pasji, wrażliwości i pełnej oczytania wiedzy, która z niej uchodzi wręcz uszami. A to przecież dopiero pierwsza jej książka. Strach się bać, ile noirowej nadbudowy przemyci, pisząc kolejne.

Ewelina Dyda. W tle schody, o których mowa w „Złej walucie”. / Fot. Krzysztof Miśkiewicz.

Czytając powyższe, można by się obawiać, że Dyda nie uniknęła słabości wielu debiutantów, owemu „to ja wam teraz pokażę, jak się pisze PRAWDZIWY kryminał!”, i wrzuciła do jednego worka więcej, niż z obecnym poziomem doświadczenia pisarskiego jest w stanie unieść. Nic podobnego. Tarnobrzeska pisarka najwyraźniej wie, czym jest umiar, ponieważ skupiła się głównie na postaci detektywa oraz przedstawieniu miasta jako niekoniecznie zdrowego organizmu, dodając do tego aktualne nastroje społeczne. Fabuła kryminalna posłużyła Dydzie jako pretekst do rozwinięcia powyższego i została ukazana w wymiarze zaledwie podstawowym. Brak w Złej walucie solidnego zaplecza policyjnego, wymyślnych dowodów zbrodni, opisów metod śledczych czy zagadek prześcigających się ze sobą. Z jednej strony wynika to z inteligencji i pokory (każdy mądry autor wie, że nie warto poruszać kwestii, o których ma się słabe pojęcie, bo zawsze się znajdzie jakiś „życzliwy”, który publicznie rzecz wygarnie) oraz braku wianuszka konsultantów, z drugiej – ze zwrócenia się w stronę małomiasteczkowego (sic) sprzedajnego kurwidołka oraz bardzo nośnych tematów naszej rodzimej ksenofobii i tzw. cebuli. Dyda z pewnością nie uczestniczy też w pogoni na najbardziej wymyślnego trupa, oddając tym zresztą kolejny hołd gatunkowi noir. Przecież wystarczą ręce czy jedenaste piętro, by zamienić żywego człowieka w nieboszczyka. Natomiast sam detektyw, trzydziestodwuletni Jakub Rau, który w zamierzeniu ma ponieść na barkach cały cykl, obrał na dobrą sprawę taki zawód z przypadku, a od poszukiwań zbrodniarza bardziej interesuje go ponętny tyłek klientki. Jak zdradziła mi autorka, jego „detektywny” charakter się rozwinie, a zawodowa metamorfoza nastąpi. Opisując zatem w Złej walucie brak profesjonalizmu Kuby („żaden ze mnie Sam Spade”, zwykł o sobie mówić Rau), niezłą sobie pisarka otworzyła furtkę ku kolejnym odsłonom serii.

Plażowa lektura Danuty. / Fot.: Archiwum autorki.

Owych furtek jest w Złej walucie więcej. Dyda stopniowo odsłania prawdę o postaciach, z których na czoło obok wspomnianego już detektywa (powtarzające się „ale to nie na temat” w monologach Kuby już zdążyło podirytować pewną blogującą panią, tymczasem to właśnie jedna z furtek i zapowiedź grzebania w niewesołej przeszłości bohatera) wysuwa się jego gospodyni, fryzjerka Danuta – postać tyleż pocieszna, co znamionująca niemały ładunek dramatyczny. Są także obecne sugestie co do dalszych powiązań między bohaterami. Dyda delikatnie rozpuszcza wici, skupia się na skręcie włosów czy supełku od bikini, tworząc przypuszczalne epilogi przyszłych motywów. Sporo akapitów poświęca też autorka bohaterom trzecich i dalszych planów, którzy służą tej konkretnej opowieści i w kolejnych powieściach prawdopodobnie już się nie pojawią. Na przykładzie pana Opiołka, emeryta, właściciela starego labradora i wielbiciela chmielu w postaci ciekłej, ukazuje Dyda beznadzieję tzw. podstaw polskiej egzystencji. Tarnobrzeski piwosz uciekający przed spojrzeniem żony siedzącej przed telewizorem „z pilotem przyspawanym do dłoni” (co za bajeczne określenie!) jest niezgorszy od trzecioplanowych pijaczków z powieści Ryszarda Ćwirleja, dzięki którym poznański autor tak zgrabnie przemycał charakterystykę egzystencji obywateli PRL-u. Bardzo, bardzo życzyłabym sobie Opiołka w kolejnych częściach małomiasteczkowego cyklu noir.

Małomiasteczkowy rytm dnia sam narrator zauważa zresztą nieustannie. Ten tajniak od siedmiu boleści mimo braku „detektywnej” misji, okazuje się zarówno sprawozdawcą, jak i całkiem niezłym analitykiem. Z jednej strony opisuje, co danego dnia zjadł na obiad, jak gorąco jest na zewnątrz i jak ogromny tłum jest nad jeziorem, z drugiej – zadaje sobie niezbędne pytania poszukującej prawdy natury (kto?, dlaczego?, itd.). Widząc potencjalnego świadka nieznanego mu osobiście, dopowiada do jego fizjonomii przypuszczalną historię życia doprawioną nierzadko gorzkim poczuciem humoru. Dużo zauważa, a jego rozważania bywają absurdalnie wręcz szczere, zwłaszcza wówczas, gdy pod lupę bierze własne przywary. Rau absolutnie nie stara się wybielać, stawiając siebie w kontrze względem depresyjnych poszukiwaczy prawdy, których w kryminałach jest od groma. I tą szczerością swojego bohatera Dyda ponownie mruga do czytelnika, zupełnie jakby chciała powiedzieć: „Wiem, że wiesz, co mam na myśli. Wiem, że to znasz z innych książek i jesteś tym już zmęczony. Spokojnie, ja cię męczyć nie zamierzam”.

Właśnie, brakowało mi odpowiedniego określenia, a teraz je znalazłam. Ewelina Dyda nie męczy. Nie męczy, co nie znaczy, że wsiadła na konia kryminalnej popeliny i galopując na nim, zamierza tak robić karierę. Wręcz przeciwnie. Autorka przygląda się palącym kwestiom społecznym i z lekkością oraz ironią je opisuje. Jak na przykład wówczas, gdy każe jednemu z drugorzędnych bohaterów myśleć o wyższości „prawdziwego polskiego obiadu” nad „kebabem od brudasów” tudzież postrzeganiu wegetarianizmu jako stylu dobrego dla „pedalskich lewaków” (przy okazji całkiem nieźle eksperymentuje w tym fragmencie z narracją trzecioosobową filtrowaną przez umysł młodego narodowca). Wybrzmiewa to tym komiczniej, gdy zdamy sobie sprawę, że sama autorka mięsożerna nie jest. Co nie znaczy, że podobnymi przemyceniami niesie jedyny słuszny politycznej oświaty kaganek. Nie. Dyda jest ponad to. Nakreśla problem dosadnie, ale wie, że przesadne przemycanie własnych poglądów politycznych w powieści gatunkowej byłoby słabe. Ona po prostu chodzi ulicami swojego miasta, słucha, zapisuje i, mam wrażenie, niejednokrotnie otwiera szeroko oczy ze zdziwienia, dostrzegając z całą ostrością, na jakie absurdy myśleniowe stać przedstawicieli ludzkiego gatunku.

„Pod Bażantem”, czyli lokal uznawany za największą mordownię w Tarnobrzegu. Tak, oczywiście, że bohater go odwiedzi. / Fot.: Archiwum autorki.

Zmierzając do końca tekstu, chciałabym jeszcze wspomnieć o niedoskonałościach debiutu Eweliny Dydy. Osoby śledzące mój fanpage z pewnością domyślają się, że pozostaję z autorką w przyjaznym kontakcie i najzupełniej w świecie cenię ją nie tylko ze względu na jej oczytanie i osiągnięcia (Dyda jest z wykształcenia polonistką o specjalności krytycznoliterackiej i ma za sobą wieloletnie doświadczenie w publicystyce literackiej), lecz także jako człowieka. Absurdem byłoby więc w samych superlatywach omawiać jej debiut, ponieważ niewiele jest rzeczy gorszych niż psiapsiółki publicznie przedstawiające swoje dokonania literackie jako pięciogwiazdkowe sheratony. W Sieci są obecne takie praktyki, cokolwiek żenujące. No „ale to nie na temat”. Zatem wady Złej waluty. Dwa grzechy główne to powtarzalność stwierdzeń oraz nadmierna dokładność opisów. Zupełnie jakby autorka i/lub jej redaktorka bała się, że czytelnik bez nich nie połapie się w fabule czy gustach konkretnego bohatera. Mamy zatem liczne zdania podrzędne, dopowiadające sytuacje, w których czytelnik został już uświadomiony (np. sznurek od bikini Danuty, na który Kuba spoglądał podczas drogi nad jezioro) oraz charakterystyki, które już zostały uczynione (bohater nie jest zwolennikiem tropików, co wystarczyłoby zaznaczyć raz, zwłaszcza, że upalne tarnobrzeskie lato trwa przez cały czas akcji). Nie jestem też do końca przekonana, czy wsadzenie w przeważającą ilościowo narrację pierwszoosobową trzecioosobowej jest słusznym posunięciem. Nie jestem, ponieważ – co zostało już wspomniane – frapująco dzięki niej wybrzmiewają narracyjne filtracje przez umysły pobocznych postaci. Z drugiej strony całość wypada przez to nierówno, zupełnie jakby autorka ratowała się zmianą narracji, chcąc pokazać to, czego detektyw nie jest w stanie na własne oczy zobaczyć. Tymczasem wcale wszystkiego widzieć nie musi, gdy jest dobrym analitykiem. Co bym autorce na przyszłość doradzała, to obmyślenie fabuły w taki sposób, aby wystarczyło pozostanie przy trzecioosobowych prologu i epilogu (albo i dwóch epilogach, czym może się poszczycić Zła waluta), środek zostawiając w pierwszej osobie. Poza tym jest jeszcze parę niedociągniętych fabularnie momentów, o których jednak szczegółowo pisać nie będę, bo nie widzę potrzeby. Z pewnością wielu czytelników nie zwróci na nie uwagi, więc po co im psuć radość.

Dzięki bogom, mimo podjęcia małomiasteczkowej tematyki, bliżej Dydzie do łobuzerskiego, nieco prześmiewczego pióra Mariusza Czubaja niż do rozmemłanej, niefortunnie rozpulchnionej pisaniny Katarzyny Puzyńskiej. Jednak z racji małości byłego miasta wojewódzkiego czuję się w obowiązku zaapelować do tarnobrzeżan, co piszę z uśmiechem. Szanowni Państwo, uważajcie, co mówicie i jak się zachowujecie na ulicach i w lokalach Waszego miasta. Uważajcie, ponieważ za rogiem może się czaić Ewelina Dyda z notatnikiem i skrzętnie zapisywać to, co Wam wydaje się mądre i fajne, a co niekoniecznie takim jest. To jedna z tych autorek, która spaceruje z dyktafonem i wściubia nos nawet do najgorszej mordowni w mieście. Profesjonalnie podchodzi do swojej roboty, a zatem i do Was. Ubierając swoją prozę w czarną suknię kryminału noir, opisuje samo życie. Zatem żyjcie mądrze i dobrze.

Omówiono w ramach projektu

---

Moja ocena: ze względu na znajomość z Autorką nie podejmuje się oceny punktowej.

Natomiast obiektywnie rzecz biorąc:

Wniebowzięci będą: czytelnicy tęskniący za wiadomą świętą trójcą kryminału noir; odbiorcy wymagający od powieści gatunkowych kulturowych nadbudów; osoby, którym nieobce jest ironiczne poczucie humoru; „pedalscy lewacy” :D.

Kręcić nosami będą: czytelnicy wymagający od kryminału fikuśnych tudzież nieoczywistych rozwiązań zagadek; narodowcy bez dystansu do własnych przekonań.

---

Ewelina Dyda, Zła waluta, W.A.B., Mroczna Seria, Warszawa 2017.

Za egzemplarze książek dziękuję Autorce oraz